Braadpan, Gedwee. Kogeldans, Tijdmeter, Gaslicht of Kantoor - het zijn allemaal namen die stammen uit de tijd van de Nederlandse slavernij overzee.
Amsterdam heeft een monument ter herdenking van het nationale slavernijverleden. Maar de voornaamste verwijzingen naar die periode zijn de mensen zelf, de nakomelingen van slaven. En hun namen. Sla het telefoonboek open en de koloniale geschiedenis stijgt eruit op: Kogeldans komt in Nederland tien maal voor.
De omkering van Amsterdam is Madretsma, en Ingrid Madretsma is trots op die naam. ''De baas van mijn voorouder bedacht eerst Dievendaal,'' weet Madretsma (44) uit familieverhalen. ''Maar dat vond ze geen leuke naam, omdat ze nooit had gestolen. Onderweg naar het bevolkingsregister is het daarom veranderd. Waarschijnlijk is haar verteld van Amsterdam, een mooie, grote stad, ver weg.''
In 1863 maakte Nederland een einde aan de slavernij. Veertigduizend slaven in Suriname en een kleiner aantal op de Antillen moesten van een achternaam worden voorzien. Tot dan toe droegen ze alleen voornamen: het Afrikaanse Kwakoe (op woensdag geboren), maar ook Karbonade, Matras, Mooi Weer of Onkruid.
In Suriname kwamen er in één klap ongeveer tienduizend namen bij, becijferde hoogleraar niet-westerse geschiedenis Alex van Stipriaan. En, anders dan de lagere standen in Nederland tijdens het napoleontische bewind: slaven waren niet vrij in die keuze. Ze mochten bovendien geen bestaande kolonistennamen krijgen.
Samenvoegingen werden vaker gebruikt als oplossing voor het opeens knellende probleem: niet-verwante slaven mochten niet dezelfde naam ontvangen. |  |
Enkele creatieve oplossingen: Wasberg, Voelwoord en Brikstaal. Makkelijker waren natuurlijk bestaande woorden: Vermicel, Flesje en Schaduw (komt op minimaal vijf adressen voor in Nederland).
In zwang waren ook plaatsnamen. Owen Venlo zat voor de PvdA begin jaren negentig in de Tweede Kamer. ''In Nederland zijn verwijzingen naar plaatsen heel gebruikelijk,'' zegt Van Stipriaan. ''Maar het is voor een Afrikaan in Zuid-Amerika toch anders om Venlo te heten dan voor een bewoner van Venlo.''
Een ander Kamerlid, tot voor kort voor de VVD, was Patricia Remak. Haar achternaam is de omdraaiing van Kamer. Omkering of het anderszins stoeien met woorden of eigennamen kwam - en komt - vaak voor: Greb, Rellum, Neslo en zelfs Ffohkreb (Berkhoff). Atletiek-ster Laetitia Vriesde dankt haar naam aan een De Vries, Hesdey Tuinfort (bekend uit de Bijlmerpolitiek) waarschijnlijk aan Plantage Fortuin.
Sommige vrijgemaakte slaven kregen namen die verwijzen naar het leven op de plantage en de dingen eromheen: Zandweg, Kloofmes, Beitel, Aardbei, Kolenschop en Muskiet. Anderen ontvingen namen die op henzelf betrekking hadden: Kreupel, Langtoon, Machinist, Willig, Oorzaam, maar ook Bijderhand, Eenzaam en Tobber. Op Plantage Poelwijk kregen slaven een naam met een B: Boomknop, Bladheuvel of Bergtop (drie maal in de Nederlands elektronische telefoongids).
Dat de naam van invloed is op de drager, staat voor Van Stipriaan vast. ''Het feit dat je in Nederland de mogelijkheid hebt om je achternaam te veranderen, betekent dat de staat erkent dat namen tot psychische of sociale schade kunnen leiden.''
Onderling maakten de vrije slaven daarom veelal gebruik van bijnamen. Een andere manier om van een vervelende naam af te komen: die van je moeder aannemen in plaats van die van je vader, iets dat veel is gebeurd in Suriname. Nog vaker veranderden namen in de loop der tijd een tikkeltje doordat de laagopgeleide ambtenaren van de burgerlijke stand schrijffouten maakten, of namen fonetisch schreven.
Positievere namen zijn er ook. Goedhart is een bekende, Held en Deugd minder bekende. Op vijf Amsterdamse adressen woont een familie Strijdhaftig, mogelijk nazaten van de slaven van Plantage Overtoom. Leuke naam, vindt een drager: ''Altijd reactie. Of je zelf ook strijdlustig bent. Nou, ik doe mijn best.''
Soapie Jimmy Geluk dankt zijn naam waarschijnlijk aan de aanstaande 'vrijheid' van zijn voorouders. Net als families met de naam Vreugde en Dankhemel. Zouden Rijkaards voorouders hebben bedacht dat niet geld, maar vrijheid de ware rijkdom vormt?
Anderen hadden in elk geval nooit gedacht dat die vrijheid ervan zou komen en hun nageslacht heet nu Wonder en Nooit Verwacht. Gedecideerder kan het ook: Nooitmeer. De naam komt in Nederland voor op zeker zestien adressen.
Bron: Het Parool
|
